Fayyaa Beeyladoota Oromiyaa

Fayyaa Beeyladootaa haa Eegnu.

Fayyaa Beeyladoota Oromiyaa

<a rel="noreferrer noopener" _="" pagead2.googlesyndication.com="" pagead="" js="" adsbygoogle.jsclient="ca-pub-8888298840572015" crossorigin="anonymous" href="http://&#8221; http://<script async src=”>Dhukkuba Daddarbaa

Fayyaa Beeyladoota Oromiyaa

Dhukkuboota Beeyladootaa kanneen Namatti daddarban (Zoonotic disease)

Dhukkubni daddarbaan kan inni ka’u jalqaba duraa Bineensota alaa irraa gara Beeyladootati achiin immoo gara Namaati kan ta’u dha. Uumamumaan Bineensonni tokko tokko baattoo dhukkuba yeroo isaan ta’an ni mul’ata, garuu dhukkubni kun isaan irraa hin mul’atu garuu gara Beeyladaatti ykn Bineensa biraatti yommuu darbu balaa irraan gaha.

Dhukkuboonni daddarboon Beeylada irraa gara namaatti kan daddarbu karaa addaa addaatiin:
A. Karaa nyaataa
B.Karaa qilleeensaa
C.karaa tuqatii
D.Cininuudhaan fi kkf.

Dhukkuboonni daddarboon kunis kan isaan dhufan lubbuqabeeyyii xixxiqoodhaan(Microorganism) dhaan kanneen dhufanidha.Isaanis kanneen akka:
◆ Baayirasii (Virus).
◆Bakteeriyaa (Bacteria)
◆Fangasii (Fangus)
◆Maxxantoota (Parasites)

Dhukkuba Baayirasiidhaan dhufan kanneen Beeylada irraa gaara Namatti daddarban
1.Dhukkuba Saree maraatuu ( Rabies )
2.Dhukkuba Qufaa Simbiraa (Avian influenza)
3.Qufaa Boyyee (Swine flue)

 

 

DHUKKUBA ABBAA SANGAA (ANTHRAX)

---

1. Seensa

Qorannoon waa’ee fayyaa beeyladaa akka waaliigalatti bara dheeraaf hojjetamee tureera. Haa ta’u; malee ammayyuu beeyladootin fi namoonni dhukkubaan saxilamaa jiru.Rakkoon qabatamaan sababa dhukkuba kanaaf jiru ittigaafatamummaa fudhachuu dhiisuudhaa, akkasumas xiyyeeffannoo to’annoo fi ittisa dhukkuba ka’aa/akka taasaa mul’atu irraatti hanqina hubannaa fi sochii to’annoo dhukkubaa irratti jirudha. Dhukubni ka’aan duraan badee kan ture deebi’ee yeroo inni mul’atu, beeyladootni akka salphaatti dhukkuban qabamuud anda’u. Dhukkubni tokko to’atamee bade erga jedhametti deebi’ee yeroon inn mul’atu ni jiraata, kanaafuu badeera jedhamee waa’een dhukkuba ka’an dagatamuun irra kan jiru ta’u hin qabu. Dhukkuboonni tokko tokko yeroo badan ykn to’atamaniiru fakkaate iyyuu haala addaatiin ofii isaa jijjiiree yeroon inni mul’atu jira, akka fakkeenyaatti yeroo haalli qilleensaa jijjiiramu, Sanyiin orgaanizimii dhukkuba fidu yeroo itti ofii isaa jijjiru ni mul’ata. Dhubboota beeyladaa kanneen ta’an, sababa tokko tokkoof akka tasaa kanneen ka’an, kanneen akka dhukkuba abbaa sangaa, qufaa boyyee, qufaa sinbiraa, abbaa gorbaa fudhachuun ni dandaa’ama.

2. Dhukkuba Abbaa Sangaa fi Miidhaa Inni Fayyaa Irraan Gahu.

Maqaan antraaksii jedhamu kan fudhatame jecha Griiki,ἄνθραξ (anthraks) cilee (cilee gurraacha) jechuudha, sababiin akkas jedhameef dhukkubni kun amalli isaa maadaa keessi isaa gurraacha’ee mul’atu googaa irratti kan baasudha.Gurraachuma keessa maadaa kana irraa ka’un antraaksii jedhamee ture. Jechi antraaksii (anthrax) jedhu yeroo jalqabaaf kan galmaaye biyya English keessatti bara 1398 ti, namticha Bartolomaas Anjeelicus (Bartholomaeus Angelicus) jedhamutu hiikee ture.

Maqaan dhukkuba abbaa sangaa ykn anthrax akka adduunyaatti maqaa garagaraa qaba ture kan akka; Siberian plague, Cumberland disease , charbon, splenic fever,malignant edema,wool sorter’s disease, and even la maladiede Bradford. Beekaan biyya Jarman, Rooberti kooch (Robert koch) yeroo jalqabaaf bara 1875’ti baakteeriyaa dhukkuba abbaa sangaa adda baasee.

Talaallii dhukkuba abbaa sangaa yeroo jalqabaaf kan argate bara 1881 ti beekaa (scientist) biyya Faransaay (France) Luis pasteur dha. Talaalli dhukkuba abbaa sangaa beeyladootaf ta’u argatee ture.Talaallin dhukkuba abbaa sangaa namaaf akka hojii irra ooluuf kan qoratame bara 1954’ti ture. Talaaliin kunis taalallii seelii hin qabne/du’aa (cell free vacine) akka kan Pasteur ( seelii kan qabuu fi jiraa kan ta’e/live cell vacine) mit. Kan Pasteur beeyladootaaf fayyada malee namaaf hin ta’u. Talaalliin seeran adda baafamee namaf qophaa’e, kan du’a ta’e (cell free vaccine) ta’e bara 1970 hoojii irra oluun namootaaf rabsame.

Dhukkubni abbaa sangaa, Dhukkuba baay’ee hamaa ta’e kan gara namaatti daddaarbudha, akkasumas baay’inaan hoosiftootaa kan qabudha. Simbirroota dhaldhalchi (spore/endospore)baakteeriyaa seenuu danda’a garuu dhukkuba kanaan qabamuu hin danda’an, garuu beeylada biraatti dadabarsuu danda’u .Dhukkubni kun baakteeriyaa qacheen isaa baasilas jedhamuun dhufa. Beeyladootni dhukkuba kanatti qabaman, halala gurtoota, foon soorratoota , kotte duuda. Haa ta’u malee beeyladootni baay’iinaan dhukkuba abbaa sangaan qabaman halala guurtoota dha. Naannoo dhukkubni abbaa sangaa duraan beekamaa turetti, rakkoon hamaan beeyaladoota nannoo sanaa irra gaha, fkny beeylada osoo hin talaalamin jiru. Namooni dhukkuba abbaa sangaan qabaman kanneen akka oogeessa fayyaa beeyladaa, hojjetoota qonnaa, warreen googaa irra hojjeetan fkn hucuudhaaf, textile, warreen dabbasaa fi rifeensa beeyladaa funaanan. Dhukkubni abbaa sangaa nama keessatti bakka saditti qoodama; kan googaa, mar’uumaanii fi kan soombaa/hargansuu.

2.1. Dhukkuba Abbaa Sangaa Waanta Fidu

Qacceen baakteeriyaa dhukkuba abbaa sangaa fiduu Baasilas jedhama, sanyiin dhukkuba kana fidu antraksii, basiilas antraasayiitii jedhama. Sanyiin baakteeriyaa kana dhukkuba abbaa sangaa kan fidudha. Baakteeriyaan kunis boca ulee kan qabu, Gram posatiivii, aerobic kan ta’edha (Figure 2).Bara 1876 tti Robert Koch nama jedhamuun akka dhukkuba fidu qoratamee kan ture dha. Baakteeriyaan baasilas antraasayitiin summiiwwan humna qaban lama maddisiisa isaanis, kanneen akka exotoxins (toxin qaama isaa irraa omishamu) and lethal toxin (toxin ajjeessa). Baay’inaan bakteeriyaan antraaksii du’aan booda, raqa beeylada du’e keessa turuu hin danda’u sababiin Isaas baakteeriyoota anerobic (kan oxygen hin jaalannen) dorgomamee mo’amuun barbadaa’a. Haa ta’u malee, karaa dhiiga afaani, funyaani fi karalee biroo uumamaan qawwaa ta’aniin gara alaatti baha, yommuu baakteeriyaan kun gara oksijiiniitti bahe dhandhalcha uumachuudhan damdamachuu danda’a.

Yommuu dhandhalchi baakteeriyaa kara hargansuu seenutti, gara alveolar sombaatti deemuudhaan seelota maakrofeejiidhan qabamee gara ujummoo lymfii ti dhaqa, achiin xannacha lymfii naannoo walakkaa holqa laphee seena. Dhandhalchi fi baakteeriyaan kun naannoo walakkaa laphee bukkee sombaatti qaama irratti miidhaa fiduudhan, lapheen akka dhukkubu taasiisa, achirraan dhukkubsataan harganuu hin danda’u jechuudha. Dhandhalchi baakteeriyaa antraaksii xannacha lymfii keessatti gara seelii baakteeriyaatti ofii isaa jijjiruun erga walhoree boddee makroofegii dhoosuudhan baha, erga bahee gara marsaa dhiigaa seenuudhan qaamaa hundumaatii rabsama(Fakkii 1).

 

Egaa amalli baakteeriyaa kanaa summii maddisisuudhan gad lakkisa, summoonni kunneennis lethal factor ( seelii du’aaf kan saaxilu) ,edema factor( dhiitoof kan saaxilu) fi protective antigen (antigen ittisaa) dha. Summiileen kunnin kan hamaa ta’an yommuu walitti dabalamanidha ykn tokkuumma yommuu qabaatanidha . Yommuu protective antigen fi lethal toxin fi edema toxin walitti dabalaman dha. Summiin kunis akka tishuun caccabu/diigamu, akka dhiigni dhiiguu fi beeyladni du’u taasiisa. Sababiin baakteeriyaan antraksii ajjeessa ta’eef wantota lamatu jira; tokkoffaa “poly-D-glutamic acid capsule”kunis kan gargaaru baakteeriyaan fagoosaytoosis( qabamuu ) seelii dhiiga adii neutrophil jedhamun qabamuu irraa ittisa. Kan biroon immoo tripartite toxin (summii gos sadee), summiin gos sadee kun waal makinsa summii ajjeessa, dhiitessaa fi ittisaa (protective antigen).

Fakkii 1. Akkaataa dhukkubni abbaa sangaa qaama beeylada keessatti guddatee, beeylada ajjeesu.

Yommuu seeliin ajjeessa fi antigen ittisaa walitti makaman summii ajjessaa uumu. Akkasumas antigen ittisa fi seeliin dhiitessan walitti makamuun summii dhiitesuu uumu.Summiin dhiitessaa akka dhiitoon googaa jalaan naannoo mormaa, handaraafaa fi gateettitti beeyladaa irratti bahu kan taasisudha. Seeliin ajjeessan immoo seeliin qaamaa akka du’u kan taasisudha.Kan dhiitoof sababa ta’u calmodulin dependent adenylate cyclase jedhama. Adenylate cyclase kun si’eesituu (enzyme) kan ATP gara cyclic AMP (cAMP) fi pyrophosphate ti jijjirudha. Yommuu cAMP ni calmodulin wajjiin waal qabatan, calmodulinin kalsiyeemii signaalii si’eessituu (triggered signal) wajjiin walqabate irraa adda baha/gadhiisa, kunis akka maashaan kotoonfatee hin diriirre googsee hambisa. Kalsiyeemiin qaama keessatti akka maashaan diriree kotton fatuuf kan gargaarudha .

Humni ittisa qaamaa beeyladaa kan inn dadhabuuf, sababbii lethal factor kan jedhamu gosa dhiiga adii ‘neutrophils’ dadhabsiisuuf, neutrophils si’ahuu baannaan baakteeriyaa kana to’annoo jala galchuu hin danda’u, sanaan booda baakteeriyaa qabuu hin danda’u jechuudha. Lethal factor kunis akka seeliin macrophage TNF-alpha fi interleukin 1, interleukin beta uumu taasisa. TNF-alphan cytokine kan ta’e dha, innis jalqabatti humna ittisa qaamaa kan to’atudha, akkasumas Infilaameeshiinii kakaasa, seelii ofiin of ajjessuu (apotosis yln programes cell death) to’ata. Interleukin 1, beta kunis cytokine ta’eetu, inflameeshii fi apoptosis to’ata. Yommuu TNP-alpha fi Interleukin betan baay’inaan yommuu maddu beeyladootni akka of wallaaluu (saba dhiigaa wajjin waal qabate, shock) ta’u, achiin booda ni du’u.

                                         

Fakkii 2. Bocaa fi casaa baakteeriyaa dhukkuba abbaa sangaa fidu.

2.2. Faffacaa’insa fi bakka argamsa baakteeriyaa anthrax

Dhukkubni kun bakka maraatti argama akka biyyoolessaatti, garuu adduunyaa ardii torban irraa ardii Antarctic ti hin argamu. Dhukkubni kun dhukkuba waaktii waan ta’eef, waantotni ka’insa dhukkuba abbaa sangaatiif sababa ta’an kannen akka: alkaline (bezii), calcareous soil, biyyee acid xiqqoo qabu, bakka ho’aa fi dhiqamuu biyyee/loolaa, bookaa akka malee roobuun dhandhalcha biyyee keessa waggaa baay’eef ture baasee gubbaa lafaatti mul’isa, hongee.

2.3. Akkataa daddarbinsa dhukkuba abbaa sangaa

Beeylada keessatti akkaataan dhukkubni abbaan sangaa itti darbu, yommuu beeyladootni dhandhalchaa fi baakteeriyaa nyaatan, hargansuudhan fudhatan, akkasumas karaa gogaa tarsa’aa. Beeyladootni marga sooratan dhandhalcha baakteeriyaa dhukkuba abbaa sangaa fidu biyyee keessa soorachuudhan. Beeyladootni foon sooratan immoo foon faalama fi lafee irraa qabamuu danda’u. Akkasumas hallaattin raqa soorratuu fi ilbisoonni dhiiga beeyladaa sooratan kannen akka titiisa hiddaa fi kan biroon beeylada dhukkubsate ykn raqa beeylada du’ee irraa gara beeylada fayyaatti dabarsu. Hallaattiin raqa soorratuu/culuullee kan biroon dhukkuba kanaan hin qabaman garuu baattoo dhandhalcha ta’uu danda’u, yommuu bakka beeyladni soorratan yoo qubatan dhandhalcha baakteeriyaa dabarsuu danda’u. Sababiin hallaatiiwwan hin qabamneef ho’i qaama isaan ol ka’aa waan ta’eef of irraa ittisu.

Beeylada du’e keessatti baay’inaan baakteeriyaa baasilas antrasytii dhiiga karaa uraa uumaman beeylada irratti argamu keessan gara biyyeetti gad yaa’a. Bakkteeriiyaan yommuu gara qilleensa, oksijiiniitti mul’atutti dhandhalcha uummachuudhan damdamata. Dhandhalchi kun biyyee, googaa fi dabbasaa beeyladaa keessa waggaa dheeraaf turuu danda’a.Aannan keessa waggaa 10’f, bishaan keessa immoo waggaa 2’f turuu danda’a. Garuu seeliin baakteeriyaa raqa keessa guyyaa muraasa tura, sababiin isaa raqa keessatti dhandhalcha uummachuu waan hin dandeenyeef ni du’a, sababiin isaas asiidiin raqa keessatti takka turee waan uumamuuf, asiidiin kun dhandhalcha umuuf hin mijatuuf.

Namni dhukkuba abbaa sangaatiin kan qabamuu danda’uu yommuu foon, fi bu’aa beeylada dhukkubsataa irraa argamu sooratudha. Akkasumas kara googaa citee yoo dhandhalchi achiin galu, karaa hargansuu illee ni daddarba. Hargansuun kan mul’atu yommuu dhandhalcha baakteeriyaa bu’aa beeykadaa irraa argamunvkannen akka gogaa, dabbasaa fi rifeensa, labooatooriitti sanyii baakterriyaa horsiisan irraa gara sombaatti fudhatamedha. Biyyoota tokko tokko keessati baakteeriyaan kun akka meesha loolatti ni fayyaadama. Warreen shiroorkeessa ta’an, baakteeriyaa kana qilleensa keessa bakka murtaa’e irratti gad dhiisuudhan, akka meeshaa loolaatti fayyaadamaa turan.

Baakteeriyaan antraaksii dhandhalcha yommuu uummatutti hoo’atti, ifa aduutti, goginsattii fi disinfectants (qiricha bacteeriyaa balleesuu) of birraa ittisuu danda’a. Garuu keemikaala kanaan gadiitiin ajeefamuu danda’a: formaldehyde or 2% glutaraldehyde; Kan dhandhalcha baakteeriyaa dhabamsiisu kan akka sodium hypochlorite. Chloride dioxide yommuu formaldehyde gas wajjin walitti makkamu. Akkasumas hoo’isuudhan, 121°C daqiiqaa 30’f.Hamma turtii dhukkuba abbaa sangaa erga baakteeriyaan seelii seene hamma mallatootti Nama keessatti guyyaa 1-7’tti.Kan googaa guyyaa 2-3 booddee.kan mar’uumanii guyyaa 2-5’tti, akkasumaas gabaabachuu danda’a sa’a 15.

 

 

 

 

 

 

2.4. Mallattoo dhukkuba abbaa sanga

2.4.1. Mallattoo nama keessatti

Dhukkubni abbaa sangaa Nama keessatti bakka saditti qoodamee jira isaanis: kan googaa, sombaa fi mar’ummaanii jedhamu. Dhukkubni abbaa sangaa googaa namaa naannoo moormaa, harkaa fi miila irratti yeroo maraa dhaabbataadha. Dhukkubni kunis guyyaa 1-7 tti tura, sanaan booda yaaliin hin jiru taanaan namnni dhukkubaan qabame duu’aaf saaxilama. Namoonni naannoo mana qalii, googaa duguu fi dabbasaa hoolotaa mummuruu irratti hojjetan dhandhalcha baakteeriyaa karaa hargaanuudhaan faalamuu danda’u. Kan sirna buula’insa nyaata wajjiin walqabatu immoo jalqaba dhandhalchi baakteeriyaa nyaatameen ujummoo bulaa’insa nyaataa warra jalqabaa kan akka ujjummoo afaanii fi garacha waal qunnamaiisu, garaacha fi mar’uummaan irran miidhaa fida.

Mallattoolee hargansuu/somba wajjiin walqabatee jiru nama keessatti:
• Gubbunsa qaamaa fi holkachiisuu/qirrisiisuu
• Lapheen dhukkubuu
• Hargansuu gabaabaa
• Jeeqamuu, jaanja’uu
• Qufaa goggogaa
• Ol of guuruu, hooqisiisuu,
• Dhukkubbii garaachaa
• Dafqisiisuu
• Dadhabbii ulfaataa
• Mataa dhukkubbii
• Dhaqna dhukkubbii /dhukkubbii maashaa

Kan garaacha fi mar’ummaan wajjiin walqabatu:

Dhukkubni kun kan mallatoolee mul’isu yommuu namoonni nyaata bu’a ( aannan, foon) beeyladaa dhukkuba abbaa sangaan qabame irraa argamu sooratamudha.Baakteeriyaan yommuu dhandhalcha isaa irraa gara seelii isaatti jijjiramu, ujjummoo mar’ummaanii akka maadaa’u godha. Madaa’uun maar’ummaaniis akka dhiigni mar’ummaan irraa dhiigu taasisa.

Mallattoon Dhukkuba abbaa sangaa sirna bullaa’ina nyaataa wajjiin waalqabatu bakka lamatti qoodama isaanis: Kan garaa fi afaan hanga liqimsituu ti jirudha.

• Qorrisiisuu fi guubinsa qaamaa
• Dhita’uu mormaa fi xannacha moormaa
• Maadaa’uu qoonqoo liqimstuu
• Dhukkubbii yommuu waa liqimsamutti
• Ol of guruu, hooqisiisuu fi dhiiga hoiqisiisuu
• Dhiiga albaasuu
• Mataa dhukkubbii
• Ija fi fuulli diimmachuu
• Dhukkubbii garaachaa
• Dhiita’uu garaachaa
• Nyaata liqimsuu dadhabuu
• Dhiita’uu naannoo mormaa ykn kokkee, sababiin dhiita’uu moormaa kan ta’e waanti akka dhangala’oo googaa jalatti kuufamuu(edema) fi xannacha liimfii mormaa dhiita’uu
• Dhahannaan onnee dabaluu

Mallattoo googaa wajjin walqabatu

Mallattoon dhukkuba abbaa sangaa googaa namaa irratti kan inni mul’atu, yommuu baakteeriyaan ykn dhaldhalchi baakyeeriyaa kara googaa citee seenudha. Baakteeriyaan erga googaa cite seenee booda, lethal toxin fi edema toxin lakkisuudhan tisuuleen qaama naannoo googaa akka du’u godha. Seeliin erga du’ee naannoo isaatti waanta akka bishaanii kuufachuudhan maadaa keessi isaa gurraachatu uumama. Madaa keessi isaa dhangalaa’an guutee ykn bishaan kuufatee achiin immoo, madaan kun gaad urachuum wanta akka geengoo ta’ee gurraacha’u googaa irratti mul’ata. Madaan kun naannoon qarqara isaa diimateetu walakkaan isaa gurracha’uun mul’ata , akkasumas kan nama hin dhukkubne ta’ee naannoo isaa dhiita’ee bishaan kufatee argama (Figure 3 ).

Mallattoo dhukkuba abbaa sangaa madaa keessoon isaa gurraacha’ee harka namaa irratti

Madaa dhukkuba abbaa sangaa kan gogaa wajjiin waal qabatu

dhukkuba abbaa sangaa gogaa namaa fuula irratti.

Fakkii 3. Mallattoo dhukkuba abbaa sangaa kan gogaa namaa irratti mul’atu

2.5. Qorannoo fi yaalii dhukkuba abbaa sangaa

Baakteeriyaa dhukkuba abbaa sangaa eedattoo isaa fuunanuudhan, akkasumas labooratooriitti horsiisuudhan Baakteeriyaa sanyii isaa adda baasuudhan. Eedattoon kunis kan fudhatamu, dhiiga, dhangala’oo googaa maadaa’ee irraa, xannacha limfii ykn rajii irraa, dhiitoo googaa garaa jalaa ykn dhangala’oo kuufame irraa, achi irraan immoo kallattiin labooratooriitti islayiidii ykn bifa qalama itti dabaluudhan stain hojjeechuu. Baakteeriya sanyii isaa adda baasuudha. Baakteeriiyaan kun yommuu stain ta’u booca akka ulee ta’eetu dhuma isaa irratti square dha, akkasumas qoofaa ykn walharkiisuudha akka calleetti.

Baakteeriyaa kunis erga laabooratooritti horsiifamee/culture blood agar/ nyaata isaa kan irratti horsiifamu dhiiga irraa kan qoophaa’e)s; adii waal qixxaatee kan jirudha, dhiiga kan hin caccabsinedha.ta’ee kan inni fakkaatuu Kan biroon polymerase chain reaction PCR dhan addaa baasuun ni danda’ama. ELISA farra qaama / baakteeriyaa adda baasuuf gargaara.

Akkataan itti eedattoo funaaname gara islaayidii irratti maxxansuudhaan qalama itti dabalamee maakroskopii jalatti ilaalamu akka kanaa gadiiti:

Jalqaba eedatto (sample) dhiiga, dhangala’oo dhukukkubsata irra fubaaname gara mana yaaliitti geeffama.Achiin booda islaayidii qulqulluu ta’e irratti dabarfamuudhan, qilleensa keessatti raasuudhan googfamuudhan akka islaayidiitti maxanuuf gargaara. Achirraan eeddattoon kun islaayidii irratti erga maxxanee booddee, qalama kan ittin stain ta’u polychrone methylene blue/M’Fadyean’s ykn giemsa stain/ itti nam’ee xiqqoo turuun irraa dhiqama. Baakteeriyaa kunis kan akka callee/ waal qabatu ykn qopha isaa akka ulee ta’ee roga afur kan qabudha ykn dhuma irratti iskuweerii kan ta’edha, akkasumas cuquliisa gurraacha kan ta’e ta’etu capsule caasan isa haguuge jiru pink/gara diinachuurtti deema.PCR qoorannoo baakteeriyaa kanaaf kan gargaarudha, innis summii fi jiinii/gene capsule baakteeriyaa mul’isuuf kan tajaajiludha.Ascoli test kan jedhamu thermistable farraqaamaa kan ta’e baakteeriyaa raqa du’e ykn bu’aa beeylada irraa argamuu keessa ilaaluuf fayyada.

2.6. Dhukkuba abbaa sangaa beeyladoota keessatti

Halala guurtootni baay’ee dhukkuba kanaan qabamu, fardi hamma tokko fi hallaattiwwan sirumma iyyuu qabamuu hin danda’ani. Warreen akka saaree, adurree xiqqoo hin qabaman garuu yoo hammeentaan baakteeriyaa ykn dhandhalchaa baay’inaan sooratan qabamuu danda’u.Turtiin mul’achuu mallatoo dhukkuba kanaa warra marga dheedankeessatti guyyaa 3-7 booda.Booyyee keessatti torbee 1-2 tti.Mallattoolee dhukkuba abbaa sangaa Fakkii 4 irratti mul’ataadha.

Mallattoo dhukkuba abbaa sangaa beeyladoota keessatti bakka afuritti qoodama;
• Baay’ee kan saffisu, baay’ee akka tasaa kan ta’e/peracute
• Kan saffisu, akka tasaa/acute
• Giddugaleessan /subacute
• Kan turu/chronic.

Mallattoo halala guurtoota keessatti:

Mallattoon baay’ee saffiisaa jedhamu, osoo mallattoo beeylada irratti hin mul’atiin akka tasaa beeylada ajjeesuudhan mul’ata.Garuu beeylada tokko tokko irratti mallattoo akka dhaabii dadhabuudhaan kufuuf bitittisuu, hollachuu qaama hundumaa, harganuu dadhabuu fi dhimanirratti ajjeesuudhan beekama. Hanga guyyaa lamaa osoo hin ajjeesiin dura mallattoon jiru acute isa jedhudha. Bakka kanatti immoo mallatoolee akka hoo’insa qaamaa dabaluu/gubinsaa qaamaa, hollachuu maashaa, harganuu dadhabuu, gurracha’uu mucous membrane, beeylada riimaa gatachiisuu fi hammi aannan xiqqachuu. Yeroo tokko tokko dhiigni karaa afaan, funyaa fi udduu/anus yaa’uun mul’ata.akkasumas mallatooleen akka dhiitoo gogaa jalaan/sucutaneous edematous swelling naannoo jala kokkee, morma , handaraafa fi gateettii irratti mul’atudha.

Mallattoo kotte duuda keessatti:

Farda keessatti mallattoo jiru saffiisan kan ta’u kan akka; hoo’insa qaamaa/gubinsa qaamaa dabaluu, qorrisiisuu, nyaata jibbiisuu, garaa ciniinna hamaa fi dhiiga albaasuudha.Dhiitoon nannoo mormaa, handaraafaa, jala garaa fi qaama waalhormaata alaa irratti kul’atudha. Harganuu dadhabuu sababii dhiitoo naannoo mormaa irra jiruuf. Beeyladni dhukkubaan qabame guyyaa 1-3 gidduutti du’uu danda’a. Garuu beeyladni toko tokko hanga torbee turuu danda’u.Booyyee, saree fi adurree keessatti mallatooleen jiran kan turuuf/chronic fi giddugaleessa saffisaa/subacute kan ta’e dhiitoo xannachaa limfii, gubinsa qaamaa, dhiitoo naannoo liqimsituu kun sababa beeyladni akka waa hin liqimsine fi harganuu dadhabu godhudha.Kan mar’umman wajjin wal qabatu immoo nyaata jibbisiisuu, hooqisisuu, albaasuu fi googinsa garaa darbee ni nul’ata. Boyyeen tokko tokki anthrax irraa ni fayyu, garuu yeroo qalmaatti, mallatoon nannoo huba qoonqoo fi xannacha limfii mormaa irratti mul’ata. Saree irratti dhiiguun mar’ummaanii ni mul’ata, akkasumas dhiita’u kottee ykn miilaa.

2.7. Waldhaansa dhukkuba abbaa sangaa

Sanyiin baakteeriyaa B.anthracis uumamaan farra baakteeriyaatti ni barbadaa’a/ bada, garuu hunda mit. Farri baakteeriyaa kunis seelii baakteeriyaa malee dhandhalcha balleessuu hin danda’u. Waldhansi kunis yoo xiqqaate hanga ji’a lamaatti ta’uu qaba, kan hargansuu wajjiin waal qabatu yoo ta’e. Sabaabiin guyyaa hama kanaa waldhansi turuuf akka tasaa dhandhalchi baakteeriiyaa somba keessa turuudhan gara seelii baakteeriyaatti jijjiramuu waan danda’ufidha.Akkasumas waaldhansi gargaartuun, kan mallattoo dhukkubaan dhufee dhangala’oo qaamaa hir’ise bakka buusuuf gargaaru fknyf albaatii, hooqqii fi kan biraa bakka buusuuf kan gargaarudha. Kunis kan hargansuu fi mar’uummaan wajjin waal qabatuuf gargaara. Waldhaansi kan mar’ummaanii fi hargansuu wajjiin wal qabatu akka salphaatti dafanii waaldhanuun ni ulfaata, garuu kan googaa dafamee waal dhaanama.Dawwaan dhukkubsaata dhaaf kennamu kanneen akka; penicillin, doxycycline, ciprofloxacin kkf.dha.

2.8. Qorannoo Raqa beeylada du’e irratti taasisamu

Dhukkubni abbaa sangaa halala guurtota keessatti saffisaa waan ta’eef utuu mallattoo hin agarsiisin beeylada ganama du’etu argama. Dhikkubni abbaa sangaa erga beeylada ajjeese dhiiga hin hittitne karaa uumaman uuraa/banaa ta’e (funyaan, afaan, uduu fi kkn) keesaan yaa’a. Garuu dhukkubni biraan kan dhukkuba abbaa sangaa wajjin nama wallaalchisu, dhukkuba laamshesuun beekamu dhukkuba boochulisimii/botulism dha. Dhukkubni boochulisimii kunis baakteeriyaa klostridium boochulinam( clostridium botulinum) jedhamuum dhufa. Innis beeyladni akka laamsha’u (flaccid paralysis) kan godhudha. Dhukkubni boochulisimii kun kan dhukkuba abbaa sangaa wajjiin nama wallaalchisu, yeroo beeyladni du’utti dhiiga karaa afaani fi funyaan yaasa. Garuu kan isaa lachuu adda ittin bahan, boochulisimii keessatti dhiiga hittitaatu karaa uuraa uumaman jiruun baa’ee mul’ata, kan dhukkuba abbaa sangaa garuu dhiiga hin hittitnedha.Beeyladni erga du’e, maashaan beeyladaa baay’ee jabaataa ta’a, raqni beeylada du’e baay’ee bokoka fi dafee decompose/diigama. Dhiigni gurraacha’ee kan hin hittitne uuraa uumama (afaan, fuunyaan fi udduu keessaa) beeylada irraan yaa’a.

Dhiitoo naannoo qoonqoo, mormaa fi xannachiita limfii irraatti. Akkasumas dhiiga xiqqoo xiqqoo darbee maashaa fi googaa jalatti mul’atu. Dhiigni fi urachuun tishuu maar’immaan keesaati argamuu. Rajjin/spleen dhaqeetu baay’ee guddachuudhaan, ni lallaafa, bifti isaa dhaqeetu gurraacha diimaa ta’a. Kaleen, tiruu fi xannachi limfii dhiita’uun dhiigni keessatti hafee gurraacha’a. Boyyee keessatti anthraxn turuun kan inni mul’atu, nannoo liqimsituu keessatti madeessudhaan. Akkasumas huuba qonqoo dhitessuu fi xannacha limfii nannoo mormaa dhiiteessuu dha.

2.9. To’annoo fi ittisa dhukkuba abbaa sangaa

Talaallii bakka dhukkubni kun dhaabbataan itti mul’atutti , talaallii modified live vaccine jedhamu beeyladootaaf kennuudhaan ittisuun ni danda’ama. Beeyladootni waqtiin dhukkubni kun itti ka’u osoo hin gahiin, waggaatti talaalamu qabu. Akka dhandhalchi baakteeriyaa hin uumamne gochuuf raqa beeylafa du’ee banuu dhisuun barbaachisaadha. Warreen raqa nyaatan kan akka culullee fi allaattiiwwan, saree fi waraabbeessa raqa kana irraa fageessudhan dhukkuba kana ittisuun ni danda’ama. Raqa beeylada dhukkuba abbaa sangaan du’e, gad fageessanii awwaaluudhaan, calcium oxide ykn calcium carbonate ykn dhagaa hoofii daakuudhan irra isaatti naquudhan jabessanii ukkamsuudha.Akkasumas raqa beeylada du’ee jiruu hatatamaan of eegannoodhaan gubuun baay’ee kan barbaachisudha (Figure 5).

Fayidaan dhagaa hofii ykn calcium oxide,akka baakteeriyaan hin sochoone achi keessatti akka turu kan gargaaridha. Kalsiyeem karbonatiin ykn dhagaan hoofii erga beeylada duu’e boollaa keessatti awwaalamee jaabeesse akka bishaanii fi qilleessi hin seenne godha. Bishaanii fi waanti baakteeriyaan barbaadu gara keessa boollaatti hin seenu tanaan, baakteeriyaan gara biraatti sochoo’uu waan hin dandeenyeef achumatti du’a jechuudha.Bakka biyyeen dhandhalchaan faalametti keemikaala formaldehyed dhaan qulqulleessudha. Yeroo dhukkubni kaa’usatti beekame farrabaakteeriyaa kan ta’e beeylada hundumaaf dursaanii kennuudha.Qorichi kun talaalli wajjiin walirra kennamuu hin qabu, sababiin isaa talaallin kun baakteeriyaa jiraa irraa waan hojjetamu, yommuu qoricha farra baakteeriyaa wajjin walmake sanyii baakteeriyaa talaallii irraa argamu du’uudhan fayidaan ala ta’a.

Bakka dheedicha beeyladootaa bakka dhandhalcha baakteeriyaan faalamee irraa jijjiruudhaan, hammeentaa dhukkubni kun beeylada birootti darbu ittisuun ni danda’ama. Walumaa galatti qulqullina adda ta’e eegudhaan fi beeylada dhukkubsate ofeegannoodhan adda baasanii waldhaanuudha. Namni dhukkuba kanaan qabamuu irraa bilisa ta’u yoo barbaade, duraan dursamee fayyaa beeyladootaa eguun of eegannoo fi itti gafaatammuma nama kami irraa eegamudha. Ogeessonni fayyaa beeyladaa, warreen mana qalii keessa hojjetan beeylada dhukkuba kanaan qabame irraa of eeggachuu qabu.

Beeyladni tokko bakka tokkoo gara biraatti ykn biyya tokko irraa daldaalaf yommuu geejibamanitti, qorannoon cimaan irratti godhamuu qaba. Namoonni industrii huccuu, kan nyaataa, lafee, googaa, dabbasaa irra hojjetan akka of eeggannoo guddaa godhan, sababiin isaas dhandhalchi baakteeriyaa wanta beeylada irraa gara industritti darbu irra turuu waan danda’uuf. Ogeessi fayyaa beeyladaa yommuu beeylda dhukkubsate waldhaanu haala uffanaa fi meeshaa ittin hojjetu qulqullinatti eegachuu qaba. Talaalliin namoota naannoo dhukkubni kun kaa’ee jiru jiraniif keennamuu qaba.

Dhiiga hin hittitne karaa ijaa sangaa irratti mul’atu

Dhiiga afaanii fi funyaaniin beeylada keessa yaa’u

Dhiiga karaa udduu gara alaatti yaa’u

Dhiiga hin hititiin karaa funyaan fi afaanii yaa’u

Fakkii 4 . Mallaattoo dhukkuba abbaa sangaa beeyladoota keessatti,erga beeyladni du’ee mul’atu.Dhiiga hin ititiin karaa uraawwan uumamaan jiran kan yaa’u, akkasumas beeyladni du’e ni bokoka.

 

Beeylada du’ee jiru gubuu dhaan ,dhukkuba abbaa sangaa to’achuudha.

Beeylada gubatee jiru

Fakkii 5. Ittisa dhukkuba abbaa sangaa akka hin tatamsaaneef wanta godhamu keessa, beeylada du’e gubuu fi awwaaluudhaan.